برای سرماخوردگی

مقدمه:
ابتلا به عفونت‌های ویروسی مجاری تنفسی فوقانی که با اصطلاح عمومی سرماخوردگی شناخته می‌شود، از شایع‌ترین بیماری‌هایی است که دست‌کم یکی دو بار در سال، بیشتر افراد جوامع مختلف بشری را مبتلا می‌سازد و برای چند روز هم که شده، فعالیت‌های روزمره مبتلایان را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد. عامل اصلی این بیماری، گروهی از ویروس‌های مجاری تنفسی فوقانی هستند ولی در درصد اندکی از مبتلایان، افزوده شدن عفونت‌های باکتریایی سبب تغییر الگوی بیماری در روزهای پس از ابتلا می‌گردد که بالطبع درمان هرکدام متفاوت می‌باشد. در این مختصر قصد داریم به‌طور خلاصه به مبانی تشخیصی و درمان‌های کاربردی این بیماری از دیدگاه طب سنتی ایران بپردازیم.
بحث:
امروزه کمتر فردی است که هنگام سرماخوردگی، در کنار درمان‌های پزشکی رایج، به‌طور خودانگیخته یا به تجویز اطرافیان و یا با تجویز پزشک علاقمند به داروهای گیاهی، نمونه‌ای از داروهای گیاهی یا فرآورده‌های آنها را مصرف نکرده باشد. با توجه به اینکه هدف این نوشتار آشنایی با مبانی تشخیصی و درمان‌های کاربردی این بیماری است، از بحث پیرامون درمان‌های پزشکی رایج و حاشیه‌های بحث‌برانگیز برخی تجویزهای شایع و نادرست در این بیماری می‌گذریم و سراغ درمان‌های طبیعی و داروهای گیاهی می‌رویم:

الف) اصول گیاه‌درمانی در پزشکی رایج
هدف از جدا کردن این اصطلاح از مبحث مربوط به طب سنتی تأکید بر این مطلب است که دیدگاه غالب در گیاه‌درمانی پزشکی رایج، پیرو دیدگاه این مکتب به داروهای شیمیایی است. در این دیدگاه، هر داروی گیاهی دارای ماده مؤثره‌ای است که جهت درمان نوعی بیماری کاربرد دارد(1). مثلاً گیاه بابونه به دلیل مواد تسکین‌بخش و ضدالتهاب خود، در درمان سردرد مؤثر است(1). یا در موضوع مورد بحث این نوشتار، آویشن با داشتن مواد مؤثره‌ای چون ترکیبات فنلی و فلاونوئیدها یا ریشه شیرین‌بیان با داشتن ماده مؤثره گلیسیریزین، در کنترل سرفه مؤثر هستند(2). این دیدگاه، تنها جزیی از دیدگاه کامل مکتب طب ایرانی در استفاده از داروهای گیاهی است و چه بسا یک داروی گیاهی برای بیماری مثل سردرد در یک فرد مناسب باشد ولی در فرد دیگری با مزاجی متفاوت و با همان نوع سردرد، مناسب نباشد. کاربرد اصل مهم مزاج در بیماری‌ها و درمان آنها وجه افتراق اساسی پزشکی ایرانی با پزشکی رایج است. در بیماری سرماخوردگی نیز این وجه افتراق به‌طور شاخص وجود دارد که خوانندگان محترم در ادامه تا حدی با آن آشنا خواهند شد.
ب) تشخیص و درمان سرماخوردگی در طب سنتی ایران
در مکتب طب ایرانی، محور اصلی علایم و پیگیری روند درمان بر اساس نوع ترشحات مجاری تنفسی فوقانی تنظیم می‌شود. بر اساس تعریف منابع طب سنتی، منشاء اصلی این ترشحات مغز است و آنچه از مسیر بینی و چشم خارج می‌شود، «زکام» نام می‌گیرد و ترشحاتی که به حلق و مجاری تنفسی تحتانی و... ریخته می‌شود، «نزله» نام دارد. لازم است اینجا اشاره‌ای به طبقه‌بندی اصلی این ترشحات بشود. منابع طب سنتی ایران، ترشحات نزله‌ای را در دو گروه کلی قرار داده‌اند: نزله گرم و نزله سرد.

1- نزله گرم:
علایم: علامت‌های ذکرشده در نزله گرم، بیشتر با علایم سرماخوردگی متناسب است و شامل ترشحات رقیق و آبکی بینی و حلق، سوزش و خارش گلو و حلق، سرخی چشم‌ها، التهاب حلق و گرفتگی بینی و صدا می‌باشد.
درمان: اصل درمان در نزله‌های گرم و سرد، به قوام آوردن خلط و ترشحات و آماده کردن آنها برای دفع است؛ بدین معنا که با تدابیر و داروهای مناسب، خلط رقیق را غلیظ و خلط غلیظ را رقیق نماییم. با این توضیح مشخص است که باید تدابیری به کار برد که در روزهای نخست سرماخوردگی که خلط رقیق است، آن را غلیظ نماییم و برعکس در روزهای نهایی یا هنگام بروز عوارضی چون سینوزیت چرکی و وجود اخلاط غلیظی که دفع آنها مشکل است، باید با تدابیر و داروهای مناسب خلط را رقیق و آماده دفع نمود(3). به‌طور کلی دستورات درمانی نزله گرم شامل زیر است:
1- بهتر است غذای اصلی در سه روز نخست، تنها سوپ جو رقیق با حبوبات بسیار اندک و سبزیجات فراوان باشد و تلاش گردد معده سبک نگاه داشته شود. در این زمان خوردن غذاهای سنگین بویژه گوشت، به شدت منع شده است.
2- از مصرف آب خالی بویژه آب سرد اجتناب گردد. با توجه به اینکه آش جو ذکرشده، بسیار رقیق و آبکی است، مایعات مورد نیاز بدن را به خوبی تأمین می‌نماید.
3- مصرف حریره تهیه‌شده از آب، سبوس گندم، نشاسته، کتیرا، روغن بادام و شکر و همچنین مصرف مغز بادام، روغن بادام شیرین و کره گاو توصیه شده است.
4- روغن‌های با طبع سرد مانند روغن بنفشه و روغن کدو، در بینی چکانده شود.
5- اگر میزان ترشحات و رقّت آن زیاد بود، می‌توان سبوس گندم را در سرکه خیسانید و خشک‌شده را دود کرد و دود آن را استنشاق نمود. همچنین دود کافور در کم کردن ترشحات مذکور مفید است، ولی باید دقت نمود این دستور مربوط به حالات شدید و جهت کنترل نسبی شرایط حاد است وگرنه ترشحات مذکور باید قوام یافته و از بدن خارج شوند.
6- در صورت ریزش زیاد ترشحات به حلق، غرغره کردن آب انار یا آب عدس (آبی که عدس در آن پخته شده) یا پوست و تخم خشخاش یا ترکیبی از آنها مفید است.
7- استحام با آب ولرم در نزله گرم مفید است.
8- جهت کنترل سرفه‌های خشک، همه اقدامات بالا بسیار مفید است. در صورت نیاز، یک قاشق غذاخوری به‌دانه را در یک لیوان آب بخیسانید تا حالت ژله‌ای پیدا کند و هر دو ساعت یک قاشق غذاخوری از آن را به تدریج بخورید و دانه‌های به را در دهان نگه دارید و لعاب آن‌را قورت دهید.
9- تلاش کنید به صورت طاق‌باز نخوابید بلکه به پهلو خوابیده و زیر سر خود را هم بالا نبرید تا ترشحات از بینی دفع شده و کمتر به مجاری تنفسی پایینی ریخته شود(4).

2- نزله سرد:
علایم: علامت‌های نزله سرد، بیشتر با علایم مزمن شدن و عوارض سرماخوردگی مانند سینوزیت، برونشیت باکتریایی و... تطابق دارد و مهم‌ترین این علایم وجود ترشحات غلیظ و لزج است که به سختی از مجاری تنفسی جدا می‌شود و می‌تواند بیشتر به رنگ سفید و کمتر به رنگ‌های زرد و سبز و تیره باشد. همچنین فرد، دچار سنگینی بدن و کسالت و بویژه سنگینی سر، گرفتگی بینی، صدای تودماغی است که بیشتر با کاهش حس بویایی و چشایی و کمتر با احساس بو و مزه عفونت و دود همراه می‌باشد.
درمان: درمان در این نوع نزله، تا حد زیادی با نزله گرم متفاوت است و عموماً بر رقیق نمودن و دفع خلط غلیظ استوار است. از تدابیر و داروهای مهمی که باعث پخته شدن خلط غلیظ و آمادگی آن برای دفع می‌شوند، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
1. پوشانیدن سر و حتی گرم نمودن آن با حوله گرم یا کیسه‌ای که در آن ارزن گرم‌شده ریخته باشند.
2. نوشیدن جوشانده‌ای از شوید، بابونه، بومادران، آویشن و مرزنجوش. همچنین می‌توان از صاف‌کرده این جوشانده به‌صورت نیم‌گرم بر سر ریخت یا استنشاق نمود (هر 6 ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب مجموع داروها، در دو لیوان آب جوشانده شود و پس از صاف کردن اسفاده گردد).
3. خوردن جوشانده‌ای از زوفا، ریشه شیرین‌بیان و انجیر نیز جهت نرم کردن سینه و طبع مفید است (هر 8 ساعت، یک قاشق غذاخوری از مخلوط نیم‌کوب داروها با 5 عدد انجیر، در یک و نیم لیوان آب جوشانده شده، پس از صاف کردن، استفاده گردد).
4. جهت رفع گرفتگی بینی، روغن‌های محلّل مانند روغن مرزنجوش، بابونه و شوید در بینی بچکانند و حتی در برخی منابع چون «قانون» اشاره شده که بدن و بویژه دست و پاها، اطراف ناف و نشیمن‌گاه را با این روغن‌ها روغن‌مالی نمایند.
5. غذاهای سبک میل شود و بویژه حریره‌ای از سبوس گندم، مغز بادام و عسل تهیه و میل شود.
6. از خواب زیاد بویژه خواب وسط روز و پس از غذا و حمّام اجتناب گردد.
7. از رفتن به حمّام تا زمانی که علایم پخته شدن خلط و تسهیل دفع آن ظاهر نشده، اجتناب گردد. ولی پس از ظهور این علایم، رفتن به حمام یاریگر درمان است. دقت شود در مباحث طب سنتی ایران، هر گاه بحث حمام مطرح می‌گردد، منظور حمام‌های قدیم است که فرد دست‌کم نیم ساعت در فضای کاملاً گرم و مرطوب یا کاملاً خشک قرار گیرد تا رطوبت‌های اضافی بدن تحلیل رود. مصداق قابل تطابق امروزی چنین حمامی، استفاده از سونا می‌باشد.
8. از خوردن آب بویژه آب سرد جداً خودداری شود و در صورت تشنگی، مقداری آب گرم که با کمی گلاب و شکر مخلوط شده، میل شود (5 و 6).

نتیجه گیری:
سیر بیماری سرماخوردگی از روزهای نخستین تا روزهای پایانی بهبود یا تا بروز عوارض آن چون سینوزیت حاد یا مزمن یا پنومونی و... دارای علایمی متفاوت است و از دیدگاه مکتب طب ایرانی، تشخیص‌ها و درمان‌های متفاوتی نیز دارد. بیشتر محصولات ارایه‌شده در پیشخوان داروخانه‌ها که با عنوان فراورده‌های گیاهی در این زمینه عرضه می‌گردند(9)، در درمان نزله سرد کاربرد بیشتری دارند و چه بسا در نزله گرم اثر تشدیدکننده علایم داشته باشند. توصیه می‌گردد پزشکان علاقمند به درمان با داروهای گیاهی، با توجه به اصول تشخیص و درمان در طب سنتی ایران، هر کدام از داروهای عرضه‌شده را با رعایت سیر علایم بیمار تجویز نمایند تا نتیجه بهتری از مصرف داروهای گیاهی نصیب بیماران محترم گردد.

منابع:
1) Gobel H, Schmit G, Dworschak M, Stolze H, Heuss D. Essential plant oils and headache mechanisms. Phytomedicine 2: 93-102.
2) Anderson J, Smith WG. The antitussive activity of glycyrrhetinic acid and its derivatives. J Pharma Pharmacol 13: 396-404
3) جرجانی، سید اسماعیل. ذخیره خوارزمشاهی، تصحیح محمدرضا محرری، تهران، فرهنگستان علوم پزشکی،1380
4) عقیلی خراسانی، محمدحسین. خلاصه الحکمه، تحقیق و تصحیح اسماعیل ناظم، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل، 1385
5) ابوعلی سینا. القانون فی الطب، تحقیق ابراهیم شمس‌الدین، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 2005 میلادی
6) حکیم ارزانی. طب اکبری، مؤسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی ومکمل، قم، مؤسسه احیای طب طبیعی، تهران، 1384
7) Eccles R, Jones AS. The effects of menthol on nasal resistance to airflo. J Laryngology Otology 97: 705-709
8) Eccles R, Lancashire b, tolley NS. Experimental studies on nasal sensation of airflow. Acta Otolaryngol (Stockholm) 106: 152-155.
9) حاجی‌آخوندی و همکاران. ساماندهی بیماری‌ها با داروهی گیاهی وطبیعی-کتاب اول: سرماخوردگی و اختلالات اندام تنفسی فوقانی، نشر پروهان، تهران، 1388