فرق بین قی و استفراغ

قی و استفراغ در طب جامع و کهن ایران زمین هر کدام به عنوان یکی از استفراغات نام برده می شوند. به خارج کردن محتویات معده،چه در اثر داروهای قی آور و چه به وسیله غذا، گفته می شود و یکی از راه های پاکسازی دستگاه گوارش فوقانی و اعضای مجاور محسوب می شود. امروزه کاربرد این روش در درمان بسیاری از مسمومیت های خوراکی و دارویی متداول است. قی پاک کننده معده است، اشتها را بر می انگیزد و تمایل به خوردن مواد غیر طبیعی مثل گِل را از بین می برد.

بعضی از استفراغات یا بیرون ریزی ها با میل و خواسته انسان انجام می شوند که از آن جمله اند فصد، حجامت،زالو درمانی، قی کردن با خوردن بعضی خوراک مقیّئ و به اصطلاح قی آور، اسهال با خوردن مسهلات، تعریق با استفاده از حمام های سنتی.

اما گاهی بیرون ریزی ها به خواست آدمی نیست بلکه امتلاء در عضوی باعث آن می شود مثل حالت پری و امتلاء معده از فاسد شدن غذا در معده که با غثیان و تهوع همراه است و بدون میل و اراده شخص استفراغ صورت می گیرد.

بهترین مقیّئات آن است که آب گرم و نمک و نیز تخم ترب و تخم شبت به هم ممزوج نموده و با قدری سکنجبین مخلوط نموده بنوشند.

در ذیل شواهدی از اقوال حکیم موسی بن علیرضا ساوجی را نقل می کنیم که در تعمدی بودن قی و منفعت آن در تندرستی اشاره دارد.

پس کم می‌شود تولّد صفرا با درازی شبهای زمستان و بسیار می‌شود سکون در شب‌های دراز و بسیار محتقن می‌شود و مواد در زمستان اگرچه آن مواد صفراوی باشند در باطن زیرا که هوای زمستان تشدید می‌نماید مسامات را و منع می‌کند مواد را از تحلیل و محتاج است در فصل زمستان به خوردن اشیاء مقطّعه، اخلاط لزجه و ملطّفات تا اینکه منجمد نشود و امراض شتویّه(زمستانی) اکثر آنها بلغمیّه است و تولید بلغم بسیار می‌شود. حتّی آنکه اگر قی شود بلغم دفع می‌شود و رنگ اورامی که در زمستان به هم رسد مایل به سفیدی است و ظاهر می‌شود زکام و نزلات با اختلاف هوای خریفی. (حفظ الصحه، ص72)

و تدبیر خواب البتّه، هرچه بیشتر در فصل تابستان بخوابند بهتر است و موجب ترطیب و تحلیل غذا و تسمین(فربه و چاق گردانیدن) بدن است و احتراز از خوردن ادویۀ مسهله بفرمایند که سبب تحلیل قوا و تکاثف بدن است بلکه از فصد هم اجتناب نمایند و اگر استفراغی ضرور شود بهترین اوقات از برای استفراغ، قی نمودن در فصل تابستان است، زیرا که اخلاط رقیقه در ثوران و در اعلای معده طافی هستند و زود قبول دفع به خارج می‌نمایند و اگر عاصی از قی باشند به اشیاء ملیّنه، مثل آب هندوانه و شیرخشت با آب آلو بخارا و تمر هندی، تلیینِ طبیعت بفرمایند و اگر صاحبِ مزاجِ باردِ بلغمی باشد،فصل تابستان موافقت به مزاج اوبیشتر دارد باز رعایت شرایط  مذکوره را نمایند امّا کمتر؛ و چیزهایی که حرارت بالفعلی داشته باشد البتّه احتراز نمایند مثل خوردن چای به خصوص در تابستان؛ «نعوذبالله، از قبیل ریختن آتشی است بر روی آتش اقّلاً اگر عادتی داشته باشند یک قطره چای در میان یک پیاله آب ریخته بگذارند سرد شود و میل نمایند و الّا با آن حرارت در تابستان به خصوص جوان، مثل گذاشتن آتش است به زیر چوب خشکی، البتّه احتراز لازم است.(حفظ الصحه،ص125)

مجمل آنکه کثرت امتلاء بسیار مضرّ است، چه بسیار اتفاق افتاده که به افراط غذا به معده رسیده و فی­الفور شخص مرده به جهت احتقان و حبس منافذ نفس و اگر اتفاق افتاد که امتلاء از طعام به هم رسید فی­الفور در مقام اصلاح آن برآید اگر از تداخل و اطعمۀ مختلفه واقع شده، قدری آب گرم و اندکی نمک بخورد و قی نماید، تا آنچه در معده هست دفع شود واگر به قی دفع نشد، دوسه آب حقنه نمایند یا شیاف کند تا از معده منحدر شود و دفع شود بعد از آن امساک نماید به قدری که آن امتلاء بگذرد و بعد حمّام برود تا آنچه فضولی، که از امتلاء به هم رسیده دفع شود؛ این در وقتی است که امتلاء سبب سدّه شود .(حفظ الصحه،ص130)

پس اگر غذایی بخورد و احساس ثقلی در بدن و معده نکند و تمدد و کششی در پهلوها ظاهر نشود و نفخی و قراقری محسوس نگردد و حالت تهوّع و سقوط اشتها و بلادۀ ذهن و حالت نعاس و بیداری مفرط و وقتی که آروغ (نسخه: اروق) می‌زند طعم غذای ترش به دهن نیاید، و قی عارض نشود، کمال اعتدال غذا و خوبی آن است و اگر این عوارض به هم رسد در مقام اصلاح او برآید به قی یا امساک یا حرکت. (حفظ الصحه، ص135)

اگر کسی اشتهای فاسد داشته باشد به خوردن اشیای حرّیفه(غذاهای تند و تیز که پوست زبان را زخم می گرداند) و میل به غذاهای چرب و شیرین نداشته باشد هیچ علاجی بهتر از قی کردن با آب گرم و سکنجبین و آب ترب بعد از آنکه گوشت ماهی خورده باشد نیست، این‌ها را بخورد و قی کند (حفظ الصحه،ص142)

و اگر کسی در غذا افراط نمود یا حرکتی روی غذا کرد یا شرب مفرطی روی آن غذا نمود پس قی نماید به خوردن آب گرم و اگر متعذّر از قی باشد چند پیاله آب گرم به تدریج بخوردن آن غذا را منحدر می‌سازد و بعد بخوابد به قدری که میل دارد؛(حفظ الصحه، ص143)

غلبۀ سودا و قلّت منی مضّر است و موجب ضعف قوّت می‌گردد و باید مجامع احتراز نماید از جماع بر امتلاء از طعام و شراب که مورث احتقان و موت فجات(مرگ ناگهانی) و سکته و تشنّج و رعشه می‌شود و نیز از جماع برجوع اجتناب نماید که علّت ناخوشی دقّ و تشنّج یابس می‌گردد و همچنین بعد از تعب و حرکت مفرطه و غضب و جمیع استفراغات مثل فصد و اسهال و قی مضر است درحقیقت جمع بین استفراغین است (حفظ الصحه،ص156)

اگر حبس فضول در فم معده شود و حالت تهوّع و غثیان و به هم­خوردگی معده به هم رسد و اختلاج هم رساند لب زیرین و دهن ترش و بدمزه شود،[و] مایل به تلخی و شوری گردد لازم است در این حالت قی نمایند و پر مرغی را با روغن بادام مخلوط نمایند و به گلو فروبرند و قی نمایند و اگر قی نیاید قدری آب گرم با نمک ترکی کمی با تخم ترب و تخم شبت به هم ممزوج نموده، قدری سکنجبین مخلوط نموده بعد از امتلای معده از غذاهای مختلف بنوشند و قی نمایند، تنقیۀ معده می‌کند و اخلاط فاسدۀ معدی را دفع می‌نماید.(حفظ الصحه،ص163)

افضل استفراغات از برای حافظ­ الصّحت در امتلای بدن در فصل تابستان و پائیز قی فرمودن است سنّت و نافع است از علل کثیره به خصوص از برای امراض معده و اوجاع مفاصل و ورکین و اوجاع کلّی و سدّۀ کبدی و کثرت بلغم و قی را باید بعد از ریاضت و حمّام بفرمایند؛ اگر کثرت بلغم در مزاج است قبل از غذا قی نمایند و اگر صفرا یا سوداغالب است غذاهای مختلفه از قبیل ماهی شور و آش سرکه شیره که ترب زیاد میان او ریخته باشند بخورد، بعد قی نماید و اگر قی نیاید قدری آب گرم نمک با نیم مثقال کنکرزد بخورند قی کنند بسیار نافع است این است که اطبّا گفته­اند که هرکس در هر ماهی دو مرتبه قی نماید از جمیع آفات ایمن باشد و بعد از آن قدری گلاب و سکنجبین یا شربت سیب بخورند و صورت را بعد از قی بشویند و سرکه استشمام نمایند. (حفظ الصحه،ص165)

از عادات، عادت به استفراغات است؛ مثلاً شخص عادت دارد که هرماه فصد کند یا حجامت یا قی نماید یا مسهلی صرف نماید و اگر عادت ترک شود شاید سبب حدوث امراض می‌گردد؛ فرضاً شخصی عادت داشت که اوّلِ بهار فصد می‌کرد، وارد شد بر او بهار، و فصد نکرد، مریض شد به مرضی، چون ترک آن عادت نموده[بود.] لازم است که فصد نماید یا عادت به حجامت داشت ونکرد صداعی هم رسانید لازم است حجامت نماید امّا خوب عادتی نیست خود را عادت بدهد به کثرت فصد یا حجامت یا شرب مسهلات یا مُقَیّئات، دیگر زیرا که خون مرکب حیات و ارواح است و از کثرت دفع آن قوا ضعیف می‌گردند و به مرور ایّام مورث ضعف کبد و استسقا و ضعف قلب و معده می‌شود و منجر به فزع و سکته می‌گردد و همچنین سایر استفراغات، زیرا که سایر استفراغات اگر چه دفع اخلاط می‌کنند ولی دوا اگرچه تنقیّه می‌کند امّا نکایت و تحلیل قوا را هم می‌دهد این است که بسیار منع فرموه­اند از شرب مسهل و مقیّیء قوی؛ پس لازم است بر حافظ صحّت اگر عادت بر استفراغات دارد، به تدریج ترک نماید و به قواعدی که در حفظ صحّت نوشته شده است در حین ضرورت، اگر خون غالب باشد فصد یا حجامت نماید و اگر خلطی دیگر غالب باشد بعد از مراعات شرایط عشره دفع آن خلط را به تجویز طبیب حاذق که وجودش وجود عنقا(سیمرغ) است دفع نماید.(حفظ الصحه،ص172)

از ظهور آن صداع تهوّع و غثیان در معده به هم می‌رسد بعد سردرد می‌کند لازم است در این وقت تنقیۀ آن صفرا را، اوّل به قی نمایند به خوردن سکنجبین و آب گرم و نمک بعد از قی تقویت سر نمایند به بوییدن سرکه و گلاب و پارچه را تر نمایند و به سر بیاندازند؛ (حفظ الصحه، ص175)

خوردن سیر و چیزهایی تند مفسد گوشت دندان است و مداومت بر قی هم مفسد گوشت دندان است و هر وقت قی می‌کند گوشت دندان را بشوید به سرکه و آب سماق و بعد از خوردن شیر باز با سرکه و نمک بشوید و به استعمال خلال بعد از خوردن غذا نماید و محافظت نمایند دندان را که کند نشود (حفظ الصحه، ص180)

اوّلاً به خوردن سکنجبین و آب گرم و به قی نمودن، دفع آن صفرا را نمایند و اگر به قی دفع نشود، پوست هلیلۀ زرد را درمیان آب تمرهندی شیره کشیده بدهند بخورد، اسهال آن صفرا می‌شود (حفظ الصحه،ص181)